Udziały własne spółki z o.o.

Spółka z o.o. jedynie w drodze wyjątku może stać się swoim własnym udziałowcem. Udziały może nabyć w ramach postępowania egzekucyjnego, w celu umorzenia oraz w innych przypadkach przewidzianych w ustawie. Spółka nie może wykonywać z własnych udziałów żadnych praw, w tym prawa głosu i prawa do dywidendy.

Spółka z o.o. nie może obejmować lub nabywać ani przyjmować w zastaw własnych udziałów. Stanowi tak art. 200 § 1 Kodeksu spółek handlowych. Przy tym przez udział własny spółki rozumie się udział, do którego prawo na skutek pewnych zdarzeń przeszło na spółkę.

To niezwykle istotne ograniczenie służy uniemożliwieniu kumulowania ról wspólnika i spółki. Gdyby spółka mogła np. odkupować swe udziały, zagrożone byłyby interesy pozostałych wspólników i kontrahentów. Zarząd spółki wykonując prawo głosu z udziałów mógłby marginalizować rolę innych udziałowców, np. blokować podjęcie uchwał o odwołaniu członków tego organu. Z kolei interes wierzycieli doznawałby uszczerbku z tego względu, że nabywanie udziałów własnych mogłoby oznaczać faktyczną dekapitalizację spółki.

Spółka i podmioty zależne

Zakaz dotyczy zarówno nabywania udziałów już istniejących, jak i obejmowania udziałów w podwyższanym kapitale zakładowym spółki. Zakazane jest również przyjmowanie przez spółkę w zastaw udziałów od swoich wspólników. Ograniczenia te odnoszą się zarówno do całych udziałów, jak też ich części oraz części ułamkowych.

Zakaz nabywania, obejmowania i przyjmowania w zastaw udziałów własnych adresowany jest nie tylko do spółki. Ograniczenie to dotyczy również spółek i spółdzielni zależnych. W związku z tym udziałowcem spółki nie może zostać podmiot, który pomimo formalnej odrębności jest faktycznie od niej uzależniony. Definicja spółki i spółdzielni zależnej zawarta jest w art. 4 § 1 pkt 4 K.s.h. Najogólniej mówiąc, ze spółką lub spółdzielnią zależną mamy do czynienia, gdy z uwagi na powiązania kapitałowe, osobowe i inne podmiot ten pozostaje w pełnej zależności od spółki dominującej.

Zasada i wyjątki

Od zasady zakazu nabywania udziałów własnych istnieje kilka istotnych wyjątków. Najważniejszy dotyczy nabycia egzekucyjnego. Mianowicie, spółka może nabyć własne udziały w drodze egzekucji komorniczej na zaspokojenie swych roszczeń wobec wspólnika. Jest to jednak dopuszczalne tylko, gdy egzekwowanego roszczenia nie można zaspokoić z innego majątku wspólnika (tj. gdy egzekucja skierowana do tego majątku okazała się bezskuteczna). Udziały nabyte tą drogą spółka może posiadać najdłużej przez rok, licząc od dnia nabycia. Jeśli nie uda się ich w tym czasie odsprzedać, to należy je umorzyć. Umorzenie powinno nastąpić według przepisów dotyczących obniżenia kapitału zakładowego, chyba że w celu umorzenia udziałów, w spółce został utworzony specjalny kapitał rezerwowy (art. 200 § 2 K.s.h.).

Ponadto nabycie może nastąpić w ramach tzw. dobrowolnego umorzenia udziałów, tj. odbywającego się za zgodą wspólnika. Udziały można umorzyć po wpisie spółki do rejestru i tylko wtedy, gdy jej umowa przewiduje taką możliwość. Do umorzenia niezbędne jest powzięcie uchwały przez zgromadzenie wspólników. Nabycie w celu umorzenia ma charakter tymczasowy. Skutecznie przeprowadzona operacja umorzenia udziałów prowadzi do ustania ich bytu prawnego.

Art. 200 § 1 K.s.h. dopuszcza również nabycie albo objęcie udziałów własnych "w innych przypadkach wskazanych w ustawie". Chodzi tu konkretnie o dwie sytuacje. Pierwsza może wystąpić przy łączeniu się spółek kapitałowych. W celu umożliwienia objęcia udziałów lub akcji wspólnikom spółki przejmowanej, spółka przejmująca może nabyć własne udziały albo akcje o łącznej wartości nominalnej nieprzekraczającej 10% kapitału zakładowego (art. 515 § 2 K.s.h.). Drugi przypadek może wystąpić przy podziale spółki. Spółka przejmująca lub spółka nowo zawiązana może nabyć, po dokonaniu podziału, własne udziały lub akcje o łącznej wartości nieprzekraczającej 10% kapitału zakładowego. Takie nabycie może nastąpić, gdy wspólnicy spółki dzielonej wniosą zastrzeżenia do planu podziału i zażądają od spółki przejmującej lub spółki nowo zawiązanej wykupienia ich udziałów (art. 541 § 5 K.s.h.).

Głosowanie i dywidenda

Jeśli na skutek jednego z wymienionych zdarzeń spółka posiada swe własne udziały, to nie może wykonywać z nich praw udziałowych. W szczególności na zgromadzeniu wspólników zarząd spółki nie może wykonywać z tych udziałów prawa głosu. Ponadto spółka nie może uczestniczyć w podziale wypracowanego przez siebie zysku.

Posiadanie przez spółkę udziałów własnych ma jednak wpływ na wysokość wypłacanej wspólnikom dywidendy lub zaliczki na dywidendę. Z art. 192 K.s.h. wynika, że kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników pomniejsza się m.in. o wartość nominalną udziałów własnych. Na podobnych zasadach korygowana jest kwota, w oparciu o którą wylicza się maksymalną wysokość zaliczki na poczet dywidendy (art. 195 K.s.h.).

Udziały własne należy umieścić w bilansie w osobnej pozycji kapitału własnego w wartości ujemnej (art. 200 § 3 K.s.h.).

Skutki naruszenia zakazu

Złamanie zakazu przewidzianego w art. 200 § 1 K.s.h. skutkuje nieważnością dokonanej czynności. Oznacza to, że umowa sprzedaży udziałów, oświadczenie o ich objęciu lub przyjęciu w zastaw nie wywoła skutków prawnych. Notariusz powinien odmówić dokonania takich czynności. W wypadku ich dokonania sąd rejestrowy powinien zweryfikować ich zgodność z prawem. Wniosek o wpis do KRS informacji o zmianie w kręgu udziałowców w oparciu o nieważną czynność prawną będzie musiał ulec oddaleniu.

Należy wskazać, że członkom zarządu albo likwidatorom, którzy wbrew zakazom dopuścili do nabycia przez spółkę własnych udziałów albo do wzięcia ich w zastaw, grozi poniesienie odpowiedzialności karnej. Przestępstwo to jest zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 6 miesięcy (art. 588 K.s.h.).

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 15.09.2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz. U. nr 94, poz. 1037 ze zm.)