Kompensata wierzytelności między spółką z o.o. a jej wspólnikiem

Potrącenie doprowadza do umorzenia wierzytelności wzajemnych dwóch podmiotów do wysokości wierzytelności niższej. Ta wygodna metoda doprowadzania do wygaśnięcia zobowiązań może być również stosowana w relacjach pomiędzy spółką z o.o. a jej udziałowcami. W niektórych przypadkach dokonanie potrącenia między tymi podmiotami jest jednak wyłączone.

Potrącenie ustawowe

Tzw. potrącenie ustawowe uregulowane jest w art. 498 i kolejnych Kodeksu cywilnego. Co do zasady, potrącenie jest dopuszczalne, gdy:

dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami,
jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku,
obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.

Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe.

Wierzytelności wzajemne

Wierzytelności wzajemne mogą występować również w relacjach pomiędzy spółką z o.o. a jej wspólnikami. Spółka może być dłużna wobec udziałowców np. z tytułu niewypłaconego udziału w zysku czy z tytułu wynagrodzenia za pracę. Wspólnik może być dłużnikiem spółki z tytułu zarządzonych dopłat czy wyrządzonej jej szkody. Źródłem wierzytelności każdej ze stron mogą być również umowy zawarte pomiędzy nimi, np. umowa pożyczki czy umowa najmu.

Wszystkie te wierzytelności mogą być przedstawiane do potrącenia.

Ochrona kapitału zakładowego

Istotny wyjątek w zakresie dopuszczalności potrącenia między spółką z o.o. a wspólnikiem przewiduje art. 14 § 4 K.s.h. Z przepisu tego wynika, że wspólnik i akcjonariusz nie może potrącać swoich wierzytelności wobec spółki kapitałowej z wierzytelnością spółki względem wspólnika z tytułu należnej wpłaty na poczet udziałów albo akcji. Jeśli więc wspólnik musi uiścić wkład na pokrycie kapitału zakładowego, a spółka zalega mu z wypłatą wynagrodzenia za pracę, to udziałowiec nie może złożyć spółce oświadczenia o potrąceniu.

Art. 14 § 4 K.s.h. służy ochronie wierzytelności spółki o wpłatę na poczet udziałów albo akcji. Zakazuje składania oświadczenia o potrąceniu przez wspólnika, choć nie wyłącza złożenia takiego oświadczenia przez spółkę. Uwaga ta jednak nie odnosi się do przypadku, gdy wspólnikowi przysługuje wierzytelność o zapłatę wynagrodzenia za pracę. Art. 91 § 1 Kodeksu pracy (Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 ze zm.) umożliwia pracodawcy potrącenie z wynagrodzenia za pracę należności innych niż określone w art. 87 § 1 i § 7 K.p. tylko po uzyskaniu pisemnej zgody pracownika.

Warto zaznaczyć, że art. 14 § 4 K.s.h. nie wyłącza dokonania przez strony potrącenia umownego. Jeśli umowa o kompensacie będzie zawarta na piśmie, spełniony też zostanie warunek stawiany przez art. 91 § 1 K.p.

Dopłaty

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 12 stycznia 2010 r. (sygn. akt III CZP 117/09) stwierdził, że wspólnik spółki z o.o. może potrącić swoją wierzytelność wobec spółki z wierzytelności spółki względem wspólnika z tytułu dopłat. Problem rozstrzygany w uchwale brał się stąd, że dopłaty, podobnie jak wkłady na pokrycie udziałów, są traktowane jako źródło dofinansowania spółki.

W uzasadnieniu SN wskazał, że wykładnia językowa art. 14 § 4 K.s.h. prowadzi do wniosku, że hipoteza tego przepisu nie obejmuje wierzytelności spółki z tytułu dopłat, jest w nim bowiem mowa o wpłacie na poczet udziałów, czyli o wpłacie na kapitał zakładowy. SN dodał przy tym, że podstawową funkcją art. 14 K.s.h. jest zagwarantowanie, aby wkład wniesiony do spółki miał rzeczywistą wartość, o czym świadczy regulacja przedmiotu wkładu i jego wad.

Potrącenie ustawowe jest w szeregu przypadków wyłączone.

Wyłączenie potrącenia

Art. 505 K.c. przewiduje, że nie mogą być umorzone przez potrącenie:

wierzytelności nieulegające zajęciu (tj. wyłączone od egzekucji),
wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania,
wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych.

Do tego wyłączone jest potrącenie wierzytelności przewidziane przez przepisy szczególne. W przypadku spółek handlowych istotne są ograniczenia wynikające z Prawa upadłościowego oraz z Prawa restrukturyzacyjnego.

W przypadku ogłoszenia upadłości potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił (art. 93 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe, Dz. U. z 2015 r. poz. 233 ze zm.). Potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości (art. 94 ust. 1 ustawy). Potrącenie nie może być również dokonane, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia upadłości. Co istotne, wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności.

Podobne ograniczenia występują również w Prawie restrukturyzacyjnym (Dz. U. z 2015 r. poz. 978 ze zm.), ale tylko w odniesieniu do przyspieszonego postępowania układowego oraz postępowań układowego i sanacyjnego. Art. 253 ust. 1, art. 273 i art. 297 tej ustawy przewidują, że od dnia otwarcia postępowania do dnia jego zakończenia albo uprawomocnienia się postanowienia o jego umorzeniu potrącenie wzajemnych wierzytelności między dłużnikiem i wierzycielem jest niedopuszczalne, jeżeli wierzyciel:

stał się dłużnikiem dłużnika po dniu otwarcia postępowania,
będąc dłużnikiem dłużnika, stał się po dniu otwarcia postępowania jego wierzycielem przez nabycie w drodze przelewu lub indosu wierzytelności powstałej przed dniem otwarcia przyspieszonego postępowania układowego.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 15.09.2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2013 r. poz. 1030 ze zm.)

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2016 r. poz. 380 ze zm.)