Akcje pracownicze - kłopotliwy prezent od ustawodawcy

Pracownikom przedsiębiorstw państwowych i komunalnych oraz powstałych na ich bazie skomercjalizowanych spółek przysługuje prawo do nieodpłatnego nabycia akcji lub udziałów w razie prywatyzacji spółki. Brak rozeznania powoduje, że pracownicy nie często w sposób odpowiedni korzystają z nabytych praw. Jak pracownicze akcje lub udziały mogą przynieść korzyści liczone w złotówkach?

Uczestnictwo w spółce

Przyznanie pracownikom prawa do nieodpłatnego nabycia akcji z założenia miało łagodzić skutki społeczne przekształceń własnościowych w Polsce. Jednocześnie miało stwarzać podstawy dla udziału pracowników w zarządzaniu i kontrolowaniu swoich firm. Założenie to okazało się jednak iluzoryczne. Trzeba pamiętać, że w ramach prywatyzacji polegającej na sprzedaży akcji (udziałów), wszyscy uprawnieni mogą nabyć łącznie nie więcej niż 15% akcji (udziałów) spółki. Poszczególni uprawnieni ostatecznie więc nabywają wręcz mikroskopijne pakiety akcji lub udziałów, które nie pozwalają realnie wpływać na rozstrzyganie spraw na walnym zgromadzeniu lub zgromadzeniu wspólników.

Uczestnictwo w spółce dla pracownika wiąże się jednak z nabywaniem praw majątkowych związanych z posiadaniem akcji (udziałów), w szczególności z udziałem w podziale zysku, jeśli taki jest przez spółkę osiągany.

Sprzedaż akcji

Najprostszym sposobem na zmianę akcji (udziałów) w twardy pieniądz jest sprzedaż. Przeszkodą w ich zbyciu może być uzyskanie odpowiednio wysokiej ceny lub w niektórych przypadkach nawet znalezienie chętnego na zakup. Ze sprzedażą akcji (udziałów) nie ma problemu w dwóch przypadkach. Po pierwsze, gdy spółka systematycznie wypłaca dywidendę. Po drugie, gdy akcje są skupowane przez podmiot, który chce uzyskać pakiet kontrolny.

Trzeba jednak mieć na uwadze, że zakazany jest obrót akcjami (udziałami) w okresie pierwszych dwóch lat od dnia prywatyzacji poprzez zbycie akcji (udziałów).

Akcje nabyte nieodpłatnie przez uprawnionych pracowników oraz przez rolników lub rybaków nie mogą być przedmiotem obrotu przed upływem dwóch lat od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych, z tym że akcje nabyte przez pracowników pełniących funkcję członków zarządu spółki - przed upływem trzech lat od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych.

Umowa mająca za przedmiot zbycie akcji nabytych nieodpłatnie, zawarta przed upływem tych terminów, jest nieważna (art. 38 ust. 3 i 4 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji).

Dobrowolne umorzenie

W szeregu wypadków jednak nie sposób znaleźć nabywcy na akcje albo udziały. W tych sytuacjach wspólnicy mogą zabiegać o podjęcie przez organ właścicielski spółki uchwały o dobrowolnym umorzeniu akcji (udziałów) za wynagrodzeniem. Taką możliwość przewidują art. 199 K.s.h. w odniesieniu do spółki z o.o. oraz art. 359 K.s.h. w odniesieniu do spółki akcyjnej.

Wynagrodzenie dla akcjonariuszy (udziałowców) w wypadku umorzenia pochodzi z majątku spółki. Jeśli jest wypłacane z czystego zysku, to umorzenie nie musi iść w parze z obniżeniem kapitału zakładowego spółki. Niestety, o podjęciu uchwały o umorzeniu w praktyce decyduje większościowy udziałowiec. Dlatego nawet jeśli grupie pracowników-akcjonariuszy uda się umieścić w porządku obrad sprawę umorzenia, to nie oznacza to, że stosowna uchwała zostanie podjęta. Ponadto trzeba dodać, że umorzenie akcji (udziałów) jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy taką możliwość przewiduje statut (umowa) spółki.

Przymusowy odkup

Alternatywą dla umorzenia akcji może być przeprowadzenie procedury ich przymusowego odkupu. Przymusowy odkup to szczegółowo uregulowane w art. 418¹ K.s.h. prawo drobnego akcjonariusza do żądania, aby wszystkie jego akcje zostały wykupione po godziwej cenie. Żądanie takie może zgłosić akcjonariusz lub akcjonariusze reprezentujący nie więcej niż 5% kapitału zakładowego. Podmioty te powinny domagać się umieszczenia w porządku obrad najbliższego walnego zgromadzenia sprawy podjęcia uchwały o przymusowym odkupie akcji przez nie więcej niż pięciu akcjonariuszy reprezentujących łącznie nie mniej niż 95% kapitału zakładowego, z których każdy posiada nie mniej niż 5% kapitału zakładowego.

Podstawą do dokonania przymusowego odkupu jest uchwała walnego zgromadzenia. Cena odkupu akcji jest równa wartości przypadających na akcję aktywów netto, wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podziału między akcjonariuszy. Gdy akcjonariusz lub spółka nie zgadzają się z tak określoną ceną, mogą zwrócić się do sądu rejestrowego o wyznaczenie biegłego rewidenta w celu ustalenia ich ceny rynkowej, a w jej braku - godziwej ceny odkupu.

Z punktu widzenia mniejszościowego akcjonariusza przymusowy odkup tym odróżnia się od umorzenia akcji, że wynagrodzenie za nie, wypłacane jest przez akcjonariusza większościowego a nie przez spółkę.

W regulacjach Kodeksu spółek handlowych dotyczących spółki z o.o. brak przepisów o przymusowym odkupie udziałów.

Odszkodowanie za nieotrzymane akcje

Pieniądze mogą również uzyskać osoby, które w sposób bezprawny nie mogły nieodpłatnie nabyć części lub wszystkich akcji (udziałów) w ramach procesu prywatyzacji.

Dotyczy to w szczególności spadkobierców pracowników, którym przysługiwało prawo do nabycia akcji, a także uprawnionym, którym błędnie wyliczono staż pracy dla potrzeb określenia liczby nieodpłatnie nabywanych akcji. Osoby takie mogą przed sądem pracy dochodzić odszkodowania od pracodawcy (prywatyzowanej spółki), która pośredniczyła w procesie udostępniania akcji (udziałów) pomiędzy uprawnionymi a jedynym akcjonariuszem (udziałowcem).

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 15.09.2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz. U. nr 94, poz. 1037 ze zm.)

Ustawa z dnia 30.08.1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz. U. z 2002 r. nr 171, poz. 1397 ze zm.)